بررسی دقیق و کامل شرایط بازار قیر ایران در سال 1400 نیازمند وجود آمار و داده های مستند و قابل اتکا از میزان تولید وکیوم باتوم، تولید قیر، صادرات و مصرف داخلی می باشد لیکن متاسفانه عدم وجود این اطلاعات، همواره به عنوان یکی از نقاط ضعف صنعت قیر بوده و این امر باعث شده در مواقع نیاز به اتخاذ تصمیمات کلیدی مرتبط با این صنعت، تصمیم گیران صرفا به برخی آمارهای تقریبی و برآوردی که برگرفته از حدسیات و گمانه زنی ها می باشد اتکا نمایند. در این بررسی سعی شده بر اساس اطلاعات موجود در بورس کالای ایران، سایت کدال و سایر منابع در دسترس، موارد تحلیل و ارائه گردد.

بازار قیر ایران در سال 1400
محسن ورزشکار
بررسی دقیق و کامل شرایط بازار قیر ایران در سال 1400 نیازمند وجود آمار و داده های مستند و قابل اتکا از میزان تولید وکیوم باتوم، تولید قیر، صادرات و مصرف داخلی می باشد لیکن متاسفانه عدم وجود این اطلاعات، همواره به عنوان یکی از نقاط ضعف صنعت قیر بوده و این امر باعث شده در مواقع نیاز به اتخاذ تصمیمات کلیدی مرتبط با این صنعت، تصمیم گیران صرفا به برخی آمارهای تقریبی و برآوردی که برگرفته از حدسیات و گمانه زنی ها می باشد اتکا نمایند. در این بررسی سعی شده بر اساس اطلاعات موجود در بورس کالای ایران، سایت کدال و سایر منابع در دسترس، موارد تحلیل و ارائه گردد.
وکیوم باتوم (ماده اولیه تولید قیر):
وکیوم باتوم به عنوان ماده اولیه و خوراک کارخانه های تولید قیر، در کسب و کار قیر از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد به نحوی که می توان این محصول را به عنوان یکی از عوامل کلیدی موفقیت (Critical Success Factor) شرکتهای برتر این صنعت دانست به گونه ای که بر خلاف برخی صنایع فرایند محور و تولید محور ، شرکتهایی در صنعت قیر موفق خواهند بود که بتوانند مواد اولیه (وکیوم باتوم) را به میزان کافی و با قیمت بهینه و در بهترین زمان تهیه نمایند؛ لذا می توان گفت در کسب و کار قیر، تامین مواد اولیه و فروش مساله اصلی کسب و کار می باشد و نه تولید و فرایندهای تولیدی.
علیرغم این موضوع، یکی از این نقایص کلیدی صنعت قیر ، عدم وجود اطلاعات شفاف از میزان دقیق تولید وکیوم باتوم کشور می باشد که بخشی از آن توسط پالایشگاهها در بورس کالا عرضه می گردد و بخشی دیگر در قالب قانون قیر تهاتری به ارگانها و نهادهای ذیربط تخصیص داده می شود. شایان ذکر است از آنجاکه بخشی از وکیوم باتوم تولیدی پالایشگاه ها در تولید نفت کوره مورد استفاده قرار می گیرد لذا سیاستهای وزارت نفت و شرکت پالایش و پخش فراورده های نفتی در زمینه میزان تخصیص وکیوم باتوم به تولید نفت کوره نیز می تواند بر میزان عرضه وکیوم باتوم پالایشگاهها اثرگذار باشد به گونه ای که در سال 1400 با توجه به شرایط جوی و مشکلات تولید گاز، در مقاطعی از سال جهت گیری پالایشگاهها به تولید نفت کوره معطوف گردید.
خوشبختانه با وجود بانک اطلاعاتی بورس کالا، میزان معاملات وکیوم باتوم پالایشگاههای کشور قابل احصاء می باشد که آمارها بازگوکننده کاهش 13 درصدی حجم وکیوم باتوم معامله شده در بورس کالا نسبت به سال گذشته می باشد به گونه ای که 6.308.000 تن وکیوم باتوم معامله شده در سال 1399 با کاهش 800.000 تنی به 5.508.000 تن تقلیل یافته است. پالایشگاه تهران با افت 36 درصدی و پس از آن پالایشگاه بندر عباس با کاهش 20 درصدی میزان وکیوم باتوم معامله شده در بورس کالا، بیشترین سهم از این کاهش میزان وکیوم باتوم را داشته اند.

البته شایان ذکر است که با اجرای قانون قیر تهاتری از اوایل نیمه دوم سال 1400، پالایشگاهها ملزم به تحویل وکیوم باتوم مطابق با درصدهای تعیین شده در قانون بودجه، به ارگانهای ذیربط گردیدند لیکن آمار دقیقی از میزان وکیوم باتومی که بطور واقعی به ارگانها تخصیص پیدا کرده و از طرف ارگانها به شرکتهای قیر ساز منتقل شده و تبدیل به قیر گردیده وجود ندارد به نحوی که به دلیل عدم وجود شرایط و امکانات لازم در پروژه ها و زیرساختهای مورد نیاز، هنوز بخش زیادی از وکیوم باتوم تخصیص داده شده به دستگاهها، تبدیل به قیر نگردیده است و در مخازن پالایشگاهها یا شرکتهای قیر ساز نگهداری می شود.
قابل توجه اینکه یکی از دلایل اصلی افزایش میزان رقابتها در عرضه های وکیوم باتوم بورس کالای ایران نیز کاهش عرضه وکیوم باتوم توسط پالایشگاهها می باشد به نحوی که علیرغم روند سالهای گذشته ، به دلیل کاهش میزان عرضه، حتی در زمانهای افت تقاضای قیر، عرضه وکیوم با رقابت مواجه می گردید.
از موارد قابل ذکر دیگر در معاملات وکیوم باتوم سال 1400 بورس کالا، تجمیع عرضه های خط لوله و تانکری و همچنین انجام عرضه به روش حراج باز بوده است که این دو عامل نیز اثراتی را بر افزایش میزان رقابت در عرضه های وکیوم باتوم داشته اند.
قیمتهای رقابتی وکیوم باتوم در بورس کالای ایران که منجر به فروش وکیوم باتوم به قیمتهایی بالاتر از قیمت پایه تعیین شده از طرف انجمن صنفی پالایشگاهها بوده، از یک طرف منجر به افزایش قیمتهای قیر در بازار داخلی و همچنین صادراتی گردیده و از سویی دیگر متضمن سود مضاعفی برای پالایشگاهها گردید.
نکته قابل توجه دیگر در حوزه عرضه وکیوم باتوم پالایشگاههای کشور، معامله بیش از 95 درصد از مجموع وکیوم باتوم عرضه شده می باشد در حالیکه این نسبت در سال گذشته بالغ بر 93 درصد بوده است.

 
معاملات قیر:
بر اساس آمار موجود در سایت بورس کالای ایران، در سال 1400 مجموعا 4.902.921 تن قیر در بورس کالا ایران عرضه شده که نسبت به سال 1399 حدود 10 درصد کاهش داشته است. از مجموع عرضه های قیر سال 1400 بالغ بر 4 درصد آن در بخش داخلی و حدود 96 درصد از آن در رینگ صادراتی بوده است.
در مجموع معاملات بورس کالای ایران شرکت پالایش نفت جی بیشترین سهم از بازار را در اختیار داشته و به لحاظ میزان تولید و فروش در سال 1400 بزرگترین تولیدکننده قیر ایران بوده است. پس از شرکت نفت جی ، شرکت پاسارگاد با افت فروش نسب به سال گذشته مواجه شده و فروش این شرکت به کمتر از یک میلیون تن رسیده است.
در بازار داخلی شرکت نفت جی بیشترین میزان فروش را داشته و پس از این شرکت، پاسارگاد با کاهش فروش نسبت به سال گذشته در جایگاه دوم قرار دارد.
در حوزه صادرات قیر؛ متاسفانه گمرک جمهوری اسلامی ایران به دلیل برخی ملاحظات، مدتی است که آمار صادرات قیر کشور را منتشر نمی نماید لذا تنها مرجع قابل اعتنا جهت براورد میزان صادرات قیر کشور، اطلاعات درج شده در بورس کالا می باشد. از آنجا که صادرات قیر منوط به عرضه در رینگ صادراتی بورس کالا می باشد لذا تولیدکنندگان و صادرکنندگان ملزم به عرضه در این نهاد معاملاتی می باشند لیکن به دلیل برخی از انحرافات موجود در این فرایند نظیر خرید قیر عرضه شده در بورس توسط همان شرکت (البته با نام و نشانی دیگر)، لذا مقادیر صادرات قیر درج شده در این سایت، آمار قابل اتکایی نمی باشد. همچنین به لحاظ قیمتی نیز به دلیل الزام به معامله و قرارداد بصورت ریالی به دلیل عدم وجود ساز و کار لازم جهت بهره گیری از ارزهای خارجی در اتاق پایاپای بورس کالا، قیمتهای ارائه شده نیز معتبر نمی باشد و براوردهای اعلام شده از قیمت قیر صادراتی ایران، صرفا شنیده های بازار می باشد.
بنا بر اطلاعات موجود شرکت نفت جی، 23 درصد از سهم بازار صادراتی را در اختیار داشته و بزرگترین صادر کننده قیر ایران در سال 1400 بوده و شرکت پاسارگاد علیرغم کاهش 80000 تنی فروش صادراتی نسبت به سال 1399 ، بالغ بر 20 درصد از سهم بازار صادراتی را به خود اختصاص داده و سهم سایر شرکتهای خصوصی از کل بازار صادراتی حدود 57 درصد بوده است.
یکی دیگر از نکات قابل توجه در زمینه صادرات قیر، افزایش حجم صادرات قیر فله ایران نسبت به بشکه در سال 1400 از بندر عباس می باشد به نحوی که بر اساس اطلاعات موجود، بالغ بر 1.600.000 تن قیر فله از بندر عباس به مقاصد صادراتی ارسال گردیده است.
شایان ذکر است به دلیل عدم برخورداری کشور از ناوگان لجستیک حمل فله قیر ، متاسفانه بخش عمده ای از سود حاصل از فروش قیر فله به مصرف کننده نهایی در مقاصد صادراتی در اختیار صادرکنندگان ایرانی قرار نگرفته و تعداد محدودی از واسطه های خارجی از آن بهره مند می شوند.
در حوزه بازار ترکیه نیز که همواره در سنوات گذشته به عنوان یکی از مقاصد اصلی صادراتی تولیدکنندگان منطقه آذربایجان بوده است به دلیل ممنوعیت واردات و تراتزیت قیر ایران از طرف کشور ترکیه، صادرکنندگان و تولیدکنندگان این منطقه را با مشکلاتی مواجه نموده است لیکن ترانزیت قیر عراق به ترکیه توسط برخی از فعالین بازار قیر این منطقه در حال انجام می باشد.
حضور قیر های عراقی در بازار ایران و صادرات آن از مرزهای ایران نیز در مقاطعی، قیمتهای صادراتی قیر ایران را با چالش مواجه نموده است به نحوی که رسمیت یافتن این نوع قیر در کنار قیر های تولیدی ایران، انتخاب مضاعفی را برای خریداران قیر از بازار قیر ایران فراهم نموده است.
قیر تهاتری:
علیرغم همه نظرات موافق و مخالفی که در خصوص قانون قیر تهاتری وجود داشت در نهایت این بخش در بودجه سال 1400 قرار گرفت و به دلیل تاخیر در تدوین آیین نامه های اجرایی و همچنین چند مرحله تغییر در روشهای اجرایی مربوطه از نیمه دوم سال 1400 اجرایی شد.
قانون قیر تهاتری به شرط رفع نقایص عملیاتی و اجرایی و همچنین اعمال نظارت های کافی از سوی دستگاههای ذیربط می تواند بخشی از مشکلات تامین قیر پروژه های عمرانی کشور را مرتفع سازد لیکن در صورت عدم توجه کافی به نحوه تخصیص وکیوم باتوم به ارگانها و همچنین ساز و کار تحویل وکیوم باتوم ارگانها به شرکتهای قیر ساز و ایضا چگونگی تحویل قیر به پروژه ها و نظارت بر اجرای آن می تواند زمینه ساز برخی انحرافات از اهداف تعیین شده گردد.
قابل توجه اینکه الزام پالایشگاهها به تحویل وکیوم باتوم به نهادها در قالب قانون قیر تهاتری را نیز می توان به عنوان یکی از دلایل کاهش عرضه وکیوم باتوم پالایشگاهها و به تبع آن افزایش رقابت و افزایش قیمتها دانست.
در پایان به نظر می رسد بازار قیر در سال 1401 با توجه به شرایط بین المللی و داخلی تحت تاثیر موارد ذیل قرار داشته باشد:

• 1. تخصیص بخش باقیمانده قیر از قانون قیر تهاتری سال 1400 و اجرای این بخش از قانون در بودجه سال 1401
  2. الزام صادرکنندگان قیر به فروش ارز در سامانه نیما و عدم امکان استفاده از سایر روشهای رفع تعهد ارزی
  3. افزایش میزان تقاضای بازارهای صادراتی متاثر از رفع اغلب محدودیتهای کرونایی در بازارهای هدف
  4. ادامه روند تغییر مدل صادرات قیر ایران از بشکه به فله
  5. کمبود تقاضا نسبت به عرضه در بازار وکیوم باتوم
  6. تغییرات نرخ ارز متاثر از نتیجه مذاکرات سیاسی
  7. قیمت نفت خام و به تبع آن قیمت نفت کوره متاثر از تحولات بین المللی